Grondwettelijk falen in Chili: "NEE" wint opnieuw

Chili heeft, althans voorlopig, een beslissend hoofdstuk in zijn recente geschiedenis afgesloten. Na een tweede mislukte poging om de grondwet, die was overgenomen van het regime van Augusto Pinochet, te vervangen, koos het zuidelijke land er grotendeels voor om de huidige tekst te handhaven, zij het met de vele democratische hervormingen. Deze uitkomst markeert het einde van een turbulent proces dat begon met de sociale onrust van 2019 en het land meer dan vier jaar in spanning hield.

De weg naar een nieuwe Grondwet begon met een massale uiting van ongenoegen onder de bevolking in oktober 2019, waarbij de eisen onder meer betrekking hadden op het opstellen van een nieuw Handvest van de Grondwet. In een referendum in 2020 steunde meer dan 80% van de kiezers het idee om de Grondwet te wijzigen.

Het aanvankelijke enthousiasme botste echter op de complexiteit van de taak. De eerste poging tot het opstellen van het voorstel, onder leiding van een Constitutionele Conventie met een meerderheid van onafhankelijken en linkse sektoren, resulteerde in een voorstel dat door sommigen werd omschreven als "herfundamenteel". In september 2022 werd dit voorstel bij de stembus door 62% van de kiezers met overweldigende meerderheid verworpen.

Vervolgens werd een tweede proces in gang gezet, ditmaal met een Constitutionele Raad, gedomineerd door rechtse krachten. Het voorstel van dit orgaan stuitte echter eveneens op publieke afwijzing. In december 2023 stemde meer dan 55% van de Chilenen "tegen", omdat velen van mening waren dat de voorgestelde tekst nog conservatiever was dan de huidige grondwet.

Er waren verschillende factoren die deze twee opeenvolgende mislukkingen verklaarden:

* Onvervulde maatschappelijke eisen: Een van de belangrijkste drijfveren voor de sociale opstand was de noodzaak om de gezondheidszorg, het onderwijs en de pensioenstelsels grondig te hervormen, waarbij de grondwet van 1980 een ondergeschikte rol voor de staat vastlegt. Volgens critici slaagde geen van beide grondwetsvoorstellen erin bevredigende en consensusgerichte oplossingen te bieden voor deze structurele eisen.

* Gebrek aan dwarsdoorsnijdende overeenkomsten: Politieke polarisatie vormde een onoverkomelijk obstakel. In het eerste proces voelden rechtse sectoren zich gemarginaliseerd en uitgesloten van belangrijke beslissingen. In het tweede proces was het links dat een vergelijkbare situatie aan de kaak stelde. Dit onvermogen om bruggen te slaan en brede overeenkomsten te bereiken, ondermijnde de legitimiteit van beide voorstellen.

* Desinteresse en ontevredenheid onder burgers: Na de eerste afwijzing verspreidde zich een gevoel van teleurstelling en vermoeidheid onder een aanzienlijk deel van de bevolking. Uit peilingen bleek dat meer dan een derde van de kiezers weinig tot geen interesse toonde in het tweede grondwettelijke proces. Het vertrouwen dat een nieuwe grondwet de problemen van het land zou oplossen, verdween geleidelijk.

* Prioritaire zorgen van burgers: Hoewel het debat over de grondwet de meeste politieke aandacht kreeg, stonden andere zorgen van burgers, zoals de toenemende criminaliteit (90,6% van de bevolking nam een ​​toename waar, volgens destijds gehouden onderzoeken), centraal op de publieke agenda, waardoor de urgentie van een grondwetswijziging voor velen afnam.

Met deze resultaten blijft de politieke grondwet van de Republiek Chili, afgekondigd in 1980 tijdens het militaire regime, de fundamentele wet van het land. Het is cruciaal om te onthouden dat deze tekst niet dezelfde is als de oorspronkelijke tekst; sinds de terugkeer naar de democratie in 1990 heeft deze talrijke belangrijke hervormingen ondergaan, waarvan die van 2005 onder de regering van Ricardo Lagos een van de belangrijkste is.

De oorsprong ervan blijft echter controversieel en een symbool voor degenen die het zien als een autoritair erfgoed dat ongelijkheid in stand houdt.

* «Deze gedachtegang werd weerspiegeld in de protesten van 2019, waar veel demonstranten betoogden dat ze niet zouden stoppen totdat er een nieuwe grondwet zou worden opgesteld en daarmee een einde zou komen aan de erfenis van Pinochet.» (Bron: BBC News Mundo).

De meeste politieke actoren en analisten zijn het erover eens dat met deze tweede afwijzing het constitutionele proces als zodanig ten einde is, althans op de korte en middellange termijn. President Gabriel Boric, die de grondwetswijziging actief had gesteund, erkende de resultaten en riep op tot nationale eenheid.

Nu verschuift de focus naar het vermogen van het politieke systeem om de eisen van burgers te kanaliseren via gewone wetgeving en mogelijke nieuwe deelhervormingen van de huidige Grondwet. Het Constitutionele Hof zal van zijn kant zijn rol blijven spelen bij de interpretatie en het toezicht op de grondwettelijkheid van wetten.

Het dubbele "nee" van het Chileense publiek tegen de voorstellen voor een nieuwe grondwet getuigt van een diepe vermoeidheid ten aanzien van processen die radicale structurele transformaties nastreven en tegelijkertijd een serieuze uitdaging voor de politieke klasse vanwege haar onvermogen om brede consensus te bereiken over kwesties die fundamenteel zijn voor het land. Ondanks de aanvankelijk overweldigende steun voor grondwetswijzigingen die in 2020 werd uitgesproken, lijkt de Chileense samenleving op beslissende momenten prioriteit te hebben gegeven aan het nastreven van stabiliteit en de oplossing van meer urgente en tastbare problemen, zoals veiligheid en economie, boven grondwetswijzigingen die in beide gevallen werden ervaren als te polariserend of onvoldoende om aan de gewekte verwachtingen te voldoen.

Deze uitkomst zou Chili kunnen leiden naar een periode die sommige analisten een "reformistische status quo" noemen. In dit scenario zouden de sociale en economische transformaties die tijdens de sociale onrust van 2019 zo hard werden geëist, niet worden nagestreefd via een volledige vervanging van de Magna Carta, maar via reguliere wetgeving en de invoering van gedeeltelijke en specifieke hervormingen van de grondwet van 1980. Deze weg is echter niet zonder uitdagingen. Als de hervormingen die binnen het huidige constitutionele kader worden doorgevoerd, de onderliggende oorzaken van ongelijkheid en wantrouwen in instellingen niet effectief aanpakken, zou de sociale onrust die aanleiding gaf tot het grondwettelijk proces latent aanwezig kunnen blijven, met het risico van toekomstige crises. De oorsprong van de grondwet, zelfs als de inhoud ervan is gewijzigd, zal een punt van symbolische en politieke wrijving blijven in het Chileense debat.